در سال‌های اخیر، ترکیه با استراتژی‌های دیپلماتیک و اقتصادی هوشمندانه، جایگاه خود را به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی در عرصه تجارت منطقه‌ای و بین‌المللی تقویت کرده است. این کشور، با بهره‌گیری از موقعیت ژئوپلیتیک ممتاز و زیرساخت‌های قوی حمل‌ونقل، توانسته است جایگزین ایران در بسیاری از بازارهای کلیدی شود. در حالی که ایران با محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های بین‌المللی و چالش‌های داخلی دست‌وپنجه نرم می‌کند، ترکیه با انعقاد توافق‌نامه‌های تجاری جدید و بهبود تولیدات صادراتی خود، مسیر را برای تسلط بیشتر در بازارهای منطقه‌ای هموار کرده است. این وضعیت نه‌تنها رقابت بین دو کشور را تشدید کرده، بلکه نیاز ایران به بازنگری در سیاست‌های تجاری و اقتصادی‌اش را بیش از پیش برجسته ساخته است.
ترکیه طی سال‌های اخیر به‌طور قابل‌توجهی در حال گسترش تجارت خود با کشورهایی بوده است که ایران با آنها روابط تجاری سنتی و خوبی داشته. عوامل مختلفی می‌تواند در این تغییرات نقش داشته باشد:
- دیپلماسی اقتصادی فعال‌تر ترکیه: ترکیه از دیپلماسی اقتصادی قوی برای گسترش بازارهای خود استفاده می‌کند و با توافق‌نامه‌های تجاری دوجانبه و منطقه‌ای به توسعه دسترسی به بازارهای جدید کمک می‌کند.
- موقعیت ژئوپلیتیک و زیرساخت‌های حمل‌ونقل: ترکیه به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود، به‌ویژه از طریق پروژه‌های بزرگی مانند کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی، توانسته راه‌های تجاری مناسب‌تری برای صادرات فراهم کند و همچنین روابط خود را با اروپا و آسیای مرکزی تقویت نماید.
- تنش‌های سیاسی و تحریم‌ها علیه ایران: تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و مشکلات ناشی از دسترسی به بازارهای جهانی، به کشورهای همسایه فرصت داده تا جایگاه خود را در بازارهایی که پیشتر در اختیار ایران بود تقویت کنند.
- بهره‌گیری از فرصت‌های اقتصادی و توافقات منطقه‌ای: ترکیه از توافق‌نامه‌های تجارت آزاد و ترتیبات همکاری منطقه‌ای بهره برده است تا تجارت با کشورهایی مانند عراق، سوریه، افغانستان، و حتی کشورهای حوزه قفقاز و آسیای مرکزی را گسترش دهد.
- تقویت صنایع صادراتی: ترکیه توانسته در حوزه‌هایی مانند محصولات کشاورزی، نساجی، ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی، رقابتی‌تر عمل کند و محصولات خود را با قیمتی پایین‌تر و کیفیتی بهتر به بازارهای هدف عرضه نماید.
این روند برای ایران چالش‌هایی ایجاد کرده، اما در عین حال می‌تواند انگیزه‌ای برای تجدیدنظر در سیاست‌های تجاری و تقویت بخش‌های تولیدی داخلی باشد تا رقابت‌پذیری بهتری در بازارهای منطقه‌ای و جهانی ایجاد شود.
ترکیه در سال‌های اخیر در حال جایگزین شدن ایران در تجارت با چندین کشور مهم است که ایران پیشتر با آنها روابط تجاری قوی داشته است. این کشورها عمدتاً در منطقه خاورمیانه، آسیای مرکزی، و حتی آفریقا هستند. در زیر به برخی از این کشورها اشاره می‌نماییم:
۱. عراق
- جایگزینی در تجارت کالا و خدمات: عراق یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران بوده، اما در سال‌های اخیر ترکیه با افزایش صادرات خود به عراق و توسعه همکاری‌های تجاری به‌ویژه در زمینه کالاهای مصرفی، ماشین‌آلات، و مصالح ساختمانی در حال تصاحب سهم بیشتری از بازار این کشور است. تحریم‌های ایران و مشکلات بانکی ناشی از آن نیز بر این تغییرات تأثیر گذاشته است.
۲. سوریه
- رقابت در بازسازی سوریه: ایران و ترکیه هر دو برای بازسازی پس از جنگ سوریه و دستیابی به پروژه‌های زیرساختی رقابت می‌کنند. با وجود روابط نزدیک ایران با دولت سوریه، ترکیه از لحاظ اقتصادی توانسته در برخی بخش‌ها مانند ساخت‌وساز، مصالح ساختمانی و تجهیزات وارد بازار سوریه شود.
۳. افغانستان
- صادرات کالا و انرژی: افغانستان یکی دیگر از بازارهایی است که ایران نقش مهمی در آن ایفا کرده است، اما با افزایش نفوذ ترکیه در این کشور، به‌ویژه در زمینه پروژه‌های زیربنایی و همچنین صادرات کالاهای مصرفی و مواد غذایی، ترکیه توانسته به‌تدریج جایگاه ایران را تصاحب کند.
۴. کشورهای آسیای مرکزی (ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان)
- رقابت در زمینه انرژی و کالاهای صنعتی: ایران در دهه‌های گذشته به دلیل نزدیکی جغرافیایی، در تجارت با کشورهای آسیای مرکزی به‌ویژه ترکمنستان و تاجیکستان حضور فعال داشت. اما ترکیه با توسعه روابط اقتصادی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی و انرژی، توانسته در این کشورها نفوذ بیشتری پیدا کند.
۵. آذربایجان
- صادرات و سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک: ترکیه با توجه به روابط تاریخی و فرهنگی با آذربایجان و همچنین مشارکت در پروژه‌های انرژی مانند خط لوله گاز، توانسته جایگاه خود را در این کشور تقویت کند و به‌ویژه در زمینه کالاهای مصرفی و صنعتی سهم بیشتری از بازار آذربایجان را به دست آورد.
۶. لبنان
- مواد غذایی و کالاهای صنعتی: لبنان نیز یکی از بازارهایی است که ایران به‌ویژه در دوران تحریم‌ها تلاش کرده بود حضور خود را در آن تقویت کند، اما ترکیه با ارسال مواد غذایی و کالاهای صنعتی با قیمت پایین‌تر، توانسته جایگزین ایران در برخی از بخش‌های تجاری شود.
۷. کشورهای آفریقایی (به‌ویژه شمال آفریقا)
- صادرات محصولات کشاورزی و صنعتی: ترکیه در سال‌های اخیر تجارت خود با کشورهای آفریقایی مانند مصر، الجزایر، و تونس را افزایش داده است و در حال جایگزینی ایران در این بازارها است. ترکیه با بهره‌گیری از دیپلماسی اقتصادی فعال و روابط تجاری گسترده‌تر با این کشورها، توانسته نفوذ خود را افزایش دهد.
دلایل جایگزینی:
- تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران: ترکیه توانسته از تحریم‌های ایران استفاده کند و به‌ویژه در بخش‌هایی که ایران به‌دلیل محدودیت‌های بانکی و اقتصادی با مشکل مواجه است، نقش فعال‌تری ایفا کند.
- زیرساخت‌های قوی‌تر ترکیه: ترکیه از زیرساخت‌های لجستیکی قوی‌تری بهره‌مند است که به آن امکان می‌دهد کالاها را سریع‌تر و با هزینه‌های پایین‌تر به این کشورها ارسال کند.
- توافق‌های تجاری: ترکیه با بسیاری از این کشورها توافق‌نامه‌های تجارت آزاد یا کاهش تعرفه‌ها را به امضا رسانده است، که به آن مزیت رقابتی در مقایسه با ایران داده است.
ایران برای بازیابی جایگاه خود در این بازارها نیاز به بازنگری در سیاست‌های تجاری و تقویت دیپلماسی اقتصادی دارد.
س. سعادت فر